renaissance in Wenen
Ruim voordat de kunst en de architectuur van de renaissance duidelijk terrein won op de gotische traditie, vond de overgang van scholastiek naar het met de renaissance verbonden humanisme plaats. Deze veranderde geesteshouding wijzigde ingrijpend religieuze, politieke en wetenschappelijke opvattingen. De renaissance kwam pas aan het einde van de vijftiende eeuw naar Wenen. Doordat gotische stijlkenmerken nog lang hebben nagesluimerd en de Weense economie in de zestiende eeuw relatief zwak was zijn er in Wenen weinig renaissancistische bouwwerken gerealiseerd.
Vanaf het einde van de vijftiende eeuw regeerde Maximilan I (1493-1519). Hij profileerde zich als een renaissance-mecenas door de muziek, kunst en wetenschappen te stimuleren. Hij omringde zich met wetenschappers, gaf opdrachten aan vernieuwende kunstenaars (ondermeer Dürer) en richtte in 1498 de Wiener Sängerknaben op. Waarschijnlijk werd het Weense verblijf van Lucas Cranach de Oude tussen 1502 en 1504 ingegeven door de culturele bloei die het hof teweeg bracht. De aanwezigheid van de toen nog jonge schilder stimuleerde zijn vakgenoten tot vernieuwing.
Maximiliaans huwelijk met Maria van Bourgondië (de erfgename van de Nederlanden en Bourgondië) in 1477 bracht invloeden uit de Nederlanden naar Wenen. Deze verbintenis vormde ook het begin van een aantal uiterst strategische huwelijken waardoor het Habsburgse Huis explosief groeide. Na de vroegtijdige dood van Maria van Bourgondië huwde Maximiliaan met Maria Bianca Sforza, een nichtje van de Milanees Lodovica. Dit leverde zowel erfelijke aanspraken in Italië op als een versterking van de Italiaanse culturele invloeden in Wenen.
Doordat Maximiliaan in 1493 de Hongaren verdreef werd Wenen de grootste Duitse stad en de hoofdstad van het Heilige Roomse Rijk. Tijdens het bewind van Maximiliaan I, in 1515, kwam ook een einde aan de middeleeuwse protectionistische economische politiek te Wenen. De groothandel werd namelijk toegestaan aan alle buitenstanders en was dus niet meer een aangelegenheid van enkel de inwoners van Wenen.
Maximiliaan I en Maria van Bourgondië met hun kinderen, circa 1520, Bernhard Strigel
Filips I (de Schone), de zoon van Maximiliaan en Maria van Bourgondië, huwde in 1496 Johanna de Waanzinnige van Castilië en Aragon. Hij stierf in 1506 nadat hij kort regeerde als aartshertog van Oostenrijk en koning van Castilië. Zijn zoon, Karel V, verwierf zowel de Habsburgse landen als Spanje in 1516 en Bourgondië in 1519 (het jaar waarin hij de keizerstroon besteeg). Hij besloot zijn rijk vanuit het Escoriaal te regeren. De Habsburgers bezaten op dat moment haast de helft van Europa.
Karel V deed in 1522 afstand van het Habsburgse deel ten gunste van Ferdinand I. De deling van het Habsburgse rijk was een feit. Ferdinand I erfde in 1526 de Bohemen en Hongarije door zijn huwelijk met Anna van Bohemen en Hongarije. In hetzelfde jaar legde Ferdinand de Weners een voor de stad zeer nadelig stadsverordening op. De gehele politieke macht kwam voor een periode van ruim 300 jaar onder het directe gezag van de landvorst. Daar stond tegenover dat hij in 1533 de belangrijkste hofambten verhuisde van Praag naar de Hofburg in Wenen.
Een dieptepunt in de Weense geschiedenis vormde de belegering door Osmaanse troepen (Turkse) onder leiding van Keizer Sultan Süleyman I. De Turken verschenen op 22 september 1529 voor de eerste maal aan de stadspoorten van Wenen. De stad was toen nog verzwakt door de grote brand van 1525. De situatie leek hopeloos voor Weners. Een groot deel van de bevolking, zelfs raadsheren, vluchtte. Drastische maatregelingen werden genomen; de voorsteden werden verwoest om te voorkomen dat de Turken zich daarin konden verschansen. Inwoners van de voorsteden vluchtte Wenen binnen. Chaos was het gevolg. Dankzij opperbevelhebber graaf Niklas Salm, de op het allerlaatste moment door paltsgraaf Philipp geleverde 17.000 soldaten (vooral Duitsers en Spanjaarden) en extreme weersomstandigheden (stormen en wateroverlast) konden de Turken verjaagd worden op 15 oktober.
Het Turkse beleg was een bloedige en verwoestende episode in de stadsgeschiedenis. De fortificaties waren er ernstig door verzwakt en de ommelanden moesten volledig herbouwd worden. Vrees voor de terugkomst van het Osmaanse leger verlamde de economie en het culturele leven. De artistieke opleving die in andere belangrijke Europese steden plaatsvond sloeg Wenen over. Alleen op het gebied van kunsthandwerk verwierf het renaissancistische Wenen een grote reputatie.
De Turkse dreiging en de slechte economische situatie waren niet bepaald de enige negatieve factor die het renaissancistische Wenen in de greep hield. Andere bedreigingen waren de pest (epidemie in 1541) en voortslepende conflicten tussen katholieken en protestanten. Gedurende de renaissance nam het merendeel van de Weense bevolking het protestante geloof aan. Doordat koning Ferdinand in 1552 de jezuïeten naar Wenen haalde werd de stad alsnog een belangrijk centrum van de Contrareformatie. In 1577 werden protestantse diensten verboden door Rudolf II. Door toedoen van de religieuze spanningen verhuisde hij zijn regeringszetel naar Praag in 1582.
Waar is de renaissance in Wenen te vinden?
In het Hofburg-complex zijn de Schweizertor, Amalienburg en de Stallburg vervaardigd gedurende de renaissance. De zestiende-eeuwse Schweizertor is de poort naar het Schweizerhof, het oudste deel van de Hofburg. De Stallburg, gebouwd vanaf 1558, is voorzien van ruim aangelegde hofarcaden. De Amalienburg, gebouwd vanaf 1575, is uitgerust met een fraaie renaissancegevel.
Hofburg; Schweizertor, 1552
Het zestiende-eeuwse portaal van de Salvatorkapelle is tot stand gekomen na de toevoeging van een beuk aan de Salvatorgasse in 1520. De dertiende-eeuwse kapel, oorspronkelijk een onderdeel van een middeleeuws herenhuis, is op dat moment ruim twee eeuwen in het bezit van de stad Wenen.
Het renaissanceportaal uit circa 1525 wordt aan beide kanten benadrukt door een zuil. Deze zuilen dragen een architraafbalk en een sterk naar voren uitstekend timpaan. De opbouw en de flankerende beelden getuigen duidelijk van Italiaanse invloeden. Mogelijk was de kunstenaar Italiaans. De vormgeving van het reliëf in het timpaan, met Christus als verlosser en Maria als voorbidster, is nog in gotische stijl uitgevoerd.
Palais Porcia ( Herrengasse 23) is voorzien van een drie verdiepingen tellende façade uit het midden van de zestiende eeuw. Het is een van de oudste paleizen van Wenen. De binnenplaats uit circa 1600 is uitgerust met sierlijker arcaden en renaissancistische ornamenten.
Het Schwanenfeldsches Haus (Bäckerstrasse 7) is bekend om zijn binnenplaats met renaissance architectuur en details. Een opvallend aspect vormen de arcaden omdat zij zich niet over vier zijden doorzetten. De reden hiervoor is ruimtegebrek. Een dergelijke oplossing is in Wenen overigens niet ongebruikelijk. In dezelfde straat zijn op nummer 12 en 14 gedeelten uit de renaissance behouden.
De Franzuskanerkirche aan de Franziskanerplatz heeft een façade in Zuid-Duitse renaissancestijl.
| Oudste geschiedenis van Wenen |  |
| De vroege middeleeuwen naar de Romaanse periode in Wenen |  |
| Weense gotiek |  |
| renaissance in Wenen |  |
| Wenen in de zeventiende eeuw |  |
| Heldenzeitalter |  |
| Wenen in de negentiende eeuw | |